Hóe? Kán? Dít? Nú?!

Kwam het onverwacht? Nee, misschien niet geheel. Maar ik had het me toch veroorloofd om een beetje hoop te koesteren. Misschien kon het andere kamp het net halen. Niet dat daarmee de democratie gered zou zijn, maar we hadden misschien vier jaar uitstel gekregen. In plaats daarvan won Trump.

‘De Amerikanen kozen een veroordeelde fraudeur, aanrander en schender van de grondwet als degene die, zoals de eed bij de inauguratie stelt, die grondwet moet “behouden en beschermen”,' vatte Amerikajournalist Frank Verhagen het treffend samen.

Het ongeloof maakte me furieus. Hoe kónden ze? En het was niet eens een nek-aan-nekrace, zoals eerst werd voorspeld. Trump won met een ruime meerderheid, ondanks zijn vuilgebekte racistische en seksistische praat. Of misschien wel dankzij, zoals verschillende kranten schreven.

Tijd om te bekomen krijgen we ondertussen niet, terwijl het benoemingen regent die ‘variëren van (…) verrassend (tot) twijfelachtig, tot gevaarlijk.’ Elect a clown, expect a circus, en daar gaan we al.

Hoe kan dit de wereld zijn waarin wij leven? Ik kon het al niet geloven toen Trump de eerste keer werd verkozen. Maar nu de tweede keer staat de wereld echt op z’n kop. Of ligt het aan mij, ben ik blind geweest? Vlak na de verkiezing schreef Nova Reid in een Instagrampost (@novareidofficial): ‘Folks. Your shock and dismay communicates to me that you are ill prepared. Your shock and dismay communicates to me that you continue to underestimate the force that is white supremacy.’ Extreemrechts blijkt niet de onbegrijpelijke uitzondering. Het is hoog tijd om ons wat beter voor te bereiden.

Wake-up call

De afgelopen weken heb ik eens goed naar mijn eigen wereldbeeld moeten kijken. Ik ben opgegroeid in de jaren ’90, toen het verlichtingsdenken onvermijdelijk leek. Ik denk aan de Benettonreclames met hun illusie van gelijkheid en aan het grote rechtvaardigheidsgevoel dat wij meekregen op school. Ik en mijn klasgenootjes waren doordrongen van de idee dat alles alleen maar beter kon worden.

Dat in 1992 een boek verscheen dat het einde van de geschiedenis aankondigde, toont aan hoe allesoverheersend die veronderstelling was. Immers, nu steeds meer landen zich ontwikkelden tot liberale democratieën naderden we het eindstadium van de menselijke ideologische ontwikkeling. Het kon niet anders, dit was waar we toe waren voorbestemd.

Nu ja, al snel bleek de geschiedenis allerminst voorbij te zijn. Maar dat vooruitgangsdenken blijft mij achtervolgen. En waarschijnlijk zegt dat vooral iets over mij, over het witte middenklasse paardenmeisje dat ik nooit ben opgehouden te zijn. Het is alleszins niet erg nuttig om te begrijpen wat er aan de hand is, in Amerika maar ook ver daarbuiten. Overal wint extreemrechts aan stemmen, en dat aan een hallucinante rotvaart. Als ik alleen maar blijf denken: het is 2024, hoe kan dit nu? – Hóe? Kán? Dít? Nú?! – dan zal ik nooit begrijpen wat er in ’s hemelsnaam met de democratie aan de hand is. 

Want als een ding zeker is, is dat het schip aan alle kanten begint te rammelen. Na de afgelopen gemeenteraadsverkiezingen schreef Karel Verhoeven hoe dun het ijs van vertrouwen in het politieke centrum is geworden: ‘de val van Ninove is het eerste grote wak.’ In bijna de helft van de Vlaamse gemeentes is Vlaams Belang de grootste en het ziet er niet naar uit dat tegen 2029 ‘de mensen’ terug bij hun verstand zullen zijn.

Trump II

De neiging om wie stemt voor extreemrechts af te doen als dom is groot. Hoe kun je nu als vrouw stemmen op de ‘grab ‘em by the pussy’ kerel, die in alles laat zien dat hij 0 respect heeft voor vrouwen? Of als lid van een minderheidsgroep, als je weet dat zijn hele MAGA-beweging (Make America Great Again) terugverlangt naar een verleden waarin rassensegregatie de realiteit was?

Trump II wordt voor niemand goed, behalve voor een zeer select groepje. En toch zijn veel van zijn kiezers mensen die nu al in een precaire situatie zitten, en die het alleen nog maar slechter gaan krijgen. De cognitieve dissonantie is groot. Terwijl de deportatieplannen al lang al tot in het kleinste detail klaar staan, geloven veel mensen zonder papieren dat het hén niet zal overkomen, want dat zou Trump toch niet doen? Hij zal toch alleen achter de slechteriken aan gaan, waar hij tijdens zijn campagne zo’n punt van maakte?

Ook ik blijf hopen dat de pap niet zo heet gegeten wordt als hij wordt opgediend, maar er is objectief gezien niets om die hoop mee te voeden. Er is geen enkele reden om Trump niet serieus te nemen.

Vloedgolf

Op de vraag waarom hij heeft gewonnen zijn de afgelopen weken veel analyses verschenen. Vele daarvan zijn symptomatisch, ze bespreken een klein onderdeel van wat ik het probleem zal noemen: het bijzondere tweepartijenstelsel in de Verenigde Staten, Bidens gebrek aan populariteit, de inflatie, de makke campagne van Harris …

Maar wat mij interesseert is de alomtegenwoordigheid van extreemrechts, niet alleen in Amerika, maar eigenlijk overal ter wereld en al zeker in Europa. Wat Trumps overwinning ons gekost heeft is de luxe om die vloedgolf nog langer te kunnen negeren.

Want dat is wat we de afgelopen jaren hebben gedaan. In een interview over de overwinning van Vlaams belang in Ninove haalde Ninovekenner Dominique Willaert uit naar de flaters die de democratische zijde daar beging. Terwijl Forza Ninove 16.000 huisbezoeken deed, voedselpakketten uitdeelde en mensen een berichtje stuurde met hun verjaardag, bleef het erg stil bij alle andere politieke partijen.

En dat is niet alleen in Ninove zo. In plaats van met een sterk tegenverhaal te komen nemen de centrumpartijen standpunten van extreemrechts over. Bijna alle Vlaamse partijen zijn sinds 2019 opgeschoven naar rechts. Maar daarmee win je de strijd tegen extreemrechts niet. Je normaliseert wat tot voor kort ondenkbaar was en speelt zo in hun kaarten.

Ook de media worden met de vinger gewezen voor het bijdragen aan het imago van Vlaams Belang als een partij als alle andere. Peter Van de Veire die voor de Vlaamse verkiezingen in juni een selfie postte met Tom Van Grieken, naar aanleiding van een radio-interview. Wim De Vilder die, toen de eerste resultaten binnenliepen van de gemeenteraadsverkiezingen in oktober, op de VRT berichtte met ‘veel sfeer in Ninove!’, zonder enige kadering.

Mr. Burns (and burn, it will)

Na juni las ik een stuk waarin Filip De Winter gequoot werd, die zich ondanks de tegenvallende resultaten Mr. Burns-gewijs in de handen wreef. ‘Ik kijk naar de lange termijn: die ziet er goed uit.’ Daarbij raakte hij even het Trump-poppetje aan, dat bij hem op de schouw staat. Diens overwinning, ‘een zéér belangrijk puzzelstukje’, zou een grote opsteker zijn voor extreemrechts overal ter wereld. En hij kreeg gelijk.

In de VS staan plannen klaar om de meerderheid van de ambtenarij te vervangen door ja-knikkers, het militaire apparaat te versterken en o.a. te kunnen inzetten tegen demonstranten, grootschalige deportaties te ontketenen met angstaanjagende grenskampen, justitie te hervormen tot wraakinstrument, het departement van onderwijs af te schaffen, enzovoort.

Het woord fascisme wordt ondertussen in de mond genomen door zowat elke expert ter zake. Op De Wereld Morgen trekt Marc Vandepitte verschillende parallellen tussen Trump en het historisch fascisme van Hitler en Mussolini. De witte suprematie, het militarisme en imperialisme, het post truth tijdperk, de personencultus en massahysterie, het uitschakelen van tegenstanders en oppositie, de steun van het grootkapitaal, enzovoort, wakkeren de angst voor een herhaling van het verleden flink aan.

Ondertussen stookt tijdelijk EU-voorzitter, de Hongaarse premier Viktor Orbán, onrust met zijn Trumpiaanse slogan Make Europe Great Again. En de liefde is wederzijds. Project 2025, Trumps hervormingsplannen waarmee hij de staat wil ontmantelen en ideologisch wil heropbouwen, heeft Orbáns vingerafdrukken all over it.

Orbans uitnodiging aan Netanyahu ondertussen, met de verzekering dat hij het arrestatiebevel tegen hem van het Internationaal Strafhof niet zal uitvoeren, verheldert volgens Karel Verhoeven de ‘intenties van de illiberale revolutionairen. Ze willen de basisrechten [i.e. tegen foltering, onmenselijke behandeling, massamoord en genocide] breken die de internationale humanitaire orde stutten, zeg maar de beschaafde wereld.’

Waar blijft het boegeroep?

Dat deze bewegingen zo groot kunnen worden heeft er alles mee te maken dat de drempel om op ze te stemmen blijkbaar steeds minder hoog wordt. Salonfähig, noem je dat. Je geraakt ermee weg zonder boegeroep. Maar dat maakt ze niet minder extreem natuurlijk.

Even terug naar het Vlaams Belang. Hun partijprogramma staat bol van discriminerende maatregelen die de mensenrechten van asielzoekers en mensen zonder papieren bedreigen, anti-vakbonden sentiment, plannen om de invloed van de media onderuit te halen, et cetera.

In 2022 was de partij nog gastheer van de jaarlijkse meeting van de Europese rechts-populistische partij Identiteit en Democratie, een panel dat werd omschreven als ‘a-sociaal, eigen volk eerst, racistisch, anti-islam, anti-homo en seksistisch’ en met visies die in strijd zijn met de mensenrechten en de rechtsstaat. Net zoals haar buitenlandse collega’s kunnen we ervan uitgaan dat het het Vlaams Belang erom te doen is ‘de invloed van gerecht en media onderuit te halen en op die manier stilaan, maar zeker een meer autoritair regime te vestigen.’

Dat De Winter tot drie keer toe vrolijk langsging bij de Syrische dictator Assad, terwijl die zijn eigen bevolking gewelddadig onderdrukte en zelfs chemische wapens op hen afvuurde, is veelzeggend.

Dus waarom ervoor stemmen? Ik heb hier nu tig artikels over gelezen, en elke analyse komt min of meer tot dezelfde conclusie. In Ninove zegt Dominique Willaert dat ‘veel mensen hier veel [zijn] kwijtgeraakt en het Vlaams Belang heeft hen wijsgemaakt dat het hen is afgepakt. (…) Voor mij zijn dat gewone burgers die misleid zijn en die in een fuik terechtgekomen zijn. (…) Drie dingen kwamen in bijna elk gesprek terug, en zijn de verklaring voor wat hier zondag is gebeurd: afpakken, achterlaten en uitlachen.’

Hind Fraihi, die drie jaar geleden undercover onderzoek deed naar gesloten en geheime extreemrechtse groepen op Facebook, wat resulteerde in het boek Achter het schild van extreemrechts, vermeldt met name de boosheid die haar opviel. ‘Zo boos dat er meer aan de hand is. Noem het een vorm van eenzaamheid: burgers voelen zich in de steek gelaten door de overheid, door de mondialisering en globalisering.’

Cijfers van onderzoeksbureau iVox tonen aan dat Vlaams Belang-aanhangers zich meer dan andere kiezers in de steek gelaten voelen door de politiek (85,5% t.o.v. 58,7%). Daarnaast zijn ze vatbaarder voor complottheorieën en is hun kijk op de wereld negatiever.

Blauwdruk

Populistische leiders die desinformatie verspreiden en de media manipuleren, die een groep volgers rond zich verzamelen – vaak mensen die zich op een of andere manier achtergesteld voelen – en die ze emotioneel gaan bespelen. Zo vat een van de personages in de thrillerroman De Camino van Anya Niewierra – die ik op een onheilspellend moment las, nét voor de Amerikaanse verkiezingen – de opkomst van het fascisme samen als een blauwdruk die je telkens ziet terugkomen.

Verhalen uit het verleden worden afgestoft om deze mensen het gevoel te geven ‘dat ze van iets bijzonders afstammen. Dat ze één volk zijn. En dat volk heeft natuurlijk een vijand nodig.’ Populisten ‘roepen emoties op van een bedreiging. Continu, via oneliners,’ die zich verspreiden als een virus, ‘waarna het besmette individu ophoudt om zelfstandig te denken en opgaat in de groep’. Telkens opnieuw is dit het begin van geschiedenissen waar we later heel veel spijt van krijgen. ‘Die groepsdynamiek. Daar gaat het om.’

(Lees verder onder de afbeelding.)

Käthe Kollwitz, Die Mütter (moeders) - een van de zeven houtsnedes die Kollwitz 1923 publiceerde onder de naam Krieg (oorlog), en die de pijn en het verdriet verbeelden van wie achterbleef na de Eerste Wereldoorlog.

Je kunt je afvragen hoe nuttig het is om extreemrechts te beschuldigen van fascisme voor er sprake is van echte macht, hoewel ze het potentieel natuurlijk in zich hebben. Zoals ik al zei zijn over Trump de meeste experts het ondertussen wel eens. 'It's the real thing,' zegt autoriteit ter zake Robert O. Paxton, omdat ‘het trumpisme stilaan een machtsfenomeen van onderuit is geworden, een dat niet meer volledig wordt gecontroleerd door zijn leider. Precies dat doet het ook steeds meer lijken op het fascisme en nazisme van de vorige eeuw.’

Hele enge parallellen zijn dit. Na al die films waarin de Amerikanen zichzelf op de borst kloppen omdat ze Europa hebben verlost van het monster, kiezen ze nu hun eigen versie ervan. En het doet ook de vraag opborrelen: hoe goed zijn de barrières die wij hebben ingebouwd om dit nie wieder te laten gebeuren? Eender wie een beetje historisch inzicht heeft ziet het ondertussen wel heel dichtbij komen.

Maar waarom dan?

Ik wil weer even terug naar motivatie. Wat trekt mensen zo aan in extreemrechts om te beginnen? ‘Afpakken, achterlaten en uitlachen’, zegt Willaert. Zich in de steek gelaten en achtergesteld voelen. Er is altijd een vorm van ongelijkheid die meespeelt.

Ik las een historische analyse van David Van Reybrouck die ik heel verhelderend vond. Na de Industriële Revolutie hadden we een vorm van democratie, maar die was helemaal gehijackt door het grote geld. Fascisme en communisme kwamen op als top-down oplossingen voor dit corrupte systeem. We weten allemaal waar dat toe geleid heeft, dus na de Tweede Wereldoorlog werd besloten om de democratie te herstellen maar dit keer met de markt aan het lijntje, wat goed werkte tot aan de jaren 1970, toen o.a. de oliecrisis leidde tot grootschalige privatiseringen. De belofte van de neoliberale economie was om dezelfde diensten aan te bieden tegen lagere kosten, maar de gewone mens profiteerde er amper van.

Fast forward naar vandaag heeft dit geleid tot steeds minder vertrouwen in de democratie, die volgens velen een vehikel is geworden voor het kapitalisme. Waarbij je eens om de zoveel tijd mag gaan stemmen maar het daarna toch nooit echt in jouw voordeel uitdraait. En dat gevoel leeft heus niet alleen bij wie stemt voor extreemrechts. Volgens het iVox-onderzoek voelt 58,7% van de andere kiezers zich in de steek gelaten door de politiek, tegenover 85,5% van de VB-aanhangers.

Extreemrechts wordt vaak omschreven als een tegenstem. ‘Verandering is wat de kiezers wilden, verandering zullen ze krijgen’, schrijft Frank Verhaegen over Trumps overwinning. In hun schreeuw om een alternatief, om een radicale breuk, blijkt het fascisme dus toch weer bon ton te zijn.

Het kapitalisme heeft veel kapot gemaakt. De planeet, om te beginnen, maar ook netwerken werden geërodeerd, jobs versluisd naar lagelonenlanden, enzovoort. Gemeenschappen die uit elkaar vallen is iets waar extreemrechts gretig opspringt, schrijft Yanis Varoufakis. Maar ‘fascisten [zijn] geen verdedigers of bouwers van een gemeenschap. Ze hebben de mond vol over het uiteenvallen van gemeenschappen, maar het dichtste dat ze bij gemeenschapsbouw komen, zijn rellen en socialemediaberichten die de honger van mensen naar een gemeenschap oproepen, maar nooit stillen.’

Meer nog, in de VS zijn het twee iconen van het grote kapitaal, Trump en zijn nieuwste liefde Elon Musk, die hun overwinning nu bouwen op die sociale isolatie (én de financiële kwetsbaarheid) van zoveel mensen, die zijn veroorzaakt door een systeem dat hén steenrijk heeft gemaakt (hoewel ze van zichzelf vinden dat ze self-made zijn, natuurlijk).

Mentaal welzijn

Ik moet dit kunnen begrijpen, voor mijn mentale welzijn. Ik las dat ook tussen de woorden van Hind Fraihi, de schrijver van het boek over de geheime extreemrechtse groepen op Facebook. ‘Ik blijf het volgen en het wordt steeds interessanter’, zegt ze. Als je er als een wetenschapper naar kijkt dan leg je een laagje tussen jezelf en de werkelijkheid. Het is een schild tegen de angst voor een realiteit die steeds guurder oogt, ook al is dat schild dan dun als papier.

De blauwdruk die wordt beschreven in De Camino leunt iets te dicht aan bij de actualiteit vandaag. En de voorspelling die erop volgt voelt als een waarschuwing: ‘En dan volgen teksten zoals: “Zíj gaan ons aanvallen en wíj moeten ons verdedigen.” En dan gaat het los en is het chaos. En wat erna gebeurt, kan niemand voorspellen, ook de populisten niet. Want dáár zit dus het probleem. Populisten zijn geen echte leiders. Het zijn ego’s. Ze weten niet waar ze met hun land heen willen. Ze willen alleen macht. Daar kicken ze op.’

Het boek staat stil bij de onnoemelijke wreedheden die werden gepleegd tijdens de Bosnische oorlog en je vraagt je af: hoe dan? Hoe kunnen mensen elkaar zoiets aandoen? Maar het gebeurt zo vaak, overal ter wereld, en de mechanismen zijn zo herkenbaar. We weten het en toch gebeurt het telkens opnieuw, en opnieuw.

Ik maak me zorgen over waar het nu naartoe gaat. In Amerika maar evengoed bij ons. Over de snelheid waarmee de democratische wereldorde waar ik mee ben opgegroeid aan het afbrokkelen is. Die basisrechten die onder vuur liggen, de internationale humanitaire orde, ‘dat waren absolute en onwrikbare verworvenheden. Dachten we. Maar kijk eens hoe snel de sloop gaat,’ aldus Verhoeven.

En voor het eerst sinds ik kindjes op de wereld heb gezet worden die zorgen over de staat van de wereld concreet in plaats van abstract. We kunnen blijven hopen dat het zo erg niet zal worden, maar als je even rond je kijkt zie je dat die trein al is vertrokken en zelfs volop aan vaart wint.

Ik zie het, jij ziet het waarschijnlijk ook. Waarom zijn er dan zo veel mensen die het niet zien? Die zich blind laten opjutten tegen een zondebok, tegen een gefingeerde vijand, terwijl ze met hun keuze voor radicale vernieuwing hoogstwaarschijnlijk ook in hun eigen voet schieten?

Het is een beetje als bij de Griekse mythologische figuur van Cassandra, die niet alleen de gave heeft om de toekomst te voorspellen, maar op wie ook de vloek rust van nooit geloofd te worden, behalve dan achteraf.

Wat dan?

Maar dat is misschien niet de boodschap waar ik je mee wil achterlaten. Want angst verlamt, en te vaak voel ik mijzelf een nietige garnaal zonder een greintje macht om iets te veranderen aan de loop der dingen. Maar nihilisme dient niemand, en zoals Alice Walker zegt: ‘the most common way people give up their power is by thinking they don’t have any’.

Er zijn voor jou en mij veel grote en kleine veranderaars geweest, maar niet een iemand heeft de lelijke koppen van rassenhaat en vrouwenhaat en ontmenselijking eens en voorgoed kunnen afhakken. Denkers naar wie ik opkijk hebben de mensheid niet eigenhandig naar verlichting kunnen brengen. Maar ze hebben wel ontelbaar veel zaadjes geplant, van inspiratie en bewustwording en vooral ook liefde voor je medemens.

Willaert ziet hoop. ‘Het goede nieuws is: wij democraten kunnen die mensen terugwinnen. Met waardigheid en fatsoen, zonder demonisering of schelden. Ik wil een oproep doen aan alle democraten: wij moeten ons rotte best doen om deze mensen weer bij ons te krijgen. (…) Wat is er met solidariteit gebeurd, met emancipatie en sociale strijd?’ Ook Varoufakis schrijft: ‘Om te kunnen omgaan met [extreemrechtse] relschoppers (…) moeten progressieven zich er eerst toe verbinden hen niet in de steek te laten.’

Dat ligt enerzijds bij de politiek, dus weet op wie je stemt (een lightversie adopteren van een anti-immigratieagenda is olie op het vuur van extreemrechts), maar ook bij de mensen. Ik begin democratie steeds meer te zien als een werkwoord. Het is niet alleen eens om de zoveel tijd gaan stemmen. Het is voortdurend lobbyen voor je burgerrechten en -belangen, en niet ervan uitgaan dat verkozen politici dat wel voor jou zullen doen.

Noëmie Willemen had het hier onlangs over op haar Instagrampagina, naar aanleiding van de protesten in Gent: ‘Laat de democratie toch haar werk doen, wordt gezegd. Wel, het is een teken van een springlevende democratie als burgers zo betrokken zijn.’

Dat lobbyen kan je heel breed opvatten. Er valt ook onder: met elkaar blijven praten. In afl. 207 van de podcast Damn, Honey, waarin het gaat over de grote druk op de democratie en de rechtsstaat in Nederland, besluiten de hosts met: ‘ga het gesprek aan (…), onderschat je eigen invloed niet’.

Het kan nog steeds

Twee dingen zijn daarin belangrijk. Ten eerste, niet stigmatiseren, niet meegaan in dat wij-zij denken en neerkijken op iedereen die niet in je ideologische hokje past. Niemand hoort het gevoel te hebben dat ze achterblijven. Niemand hoort eenzaam te zijn. Volgens mij is het pas door connectie te maken met de achterliggende noden en emoties, die door extreemrechts worden uitgebuit, dat we ze stokken in de wielen kunnen steken.

Extreemrechts verdeelt, het antwoord daarop is niet meer verdeling. We zijn allemaal mensen, dàt is het grotere geheel waar we allemaal toe behoren. Haat los je niet op met meer haat, maar met liefde. En dat klinkt misschien mak maar when the going gets tough wordt liefde een daad van pure moed.

Ten tweede herhaal ik het advies van Karel Verhoeven: blijf helder beschrijven wat er gebeurt. Ook al leeft in dit post truth tijdperk ‘het gevoel dat elke waarheid schijn is, en elke waarheidsclaim verdacht’. De autoriteit van gerecht en journalistiek staan steeds meer onder druk. Alles is subjectief geworden maar dat is niet zonder gevaar want ‘Een wereld zonder waarheid is een speelbal in de handen van de beste leugenaar’, oordeelt Christophe Vekeman.  

Blijf je dus informeren. Dat kan nog steeds. Er zijn genoeg betrouwbare bronnen. Het doet ertoe. Al valt daar meteen een kanttekening bij te plaatsen, of een vraag tenminste. Eens iemand ‘om’ is en meegaat in dat extreemrechts discours, heb je dan nog impact met je waarheidsclaims?

Maite Vermeulen, expert migratie bij De Correspondent, lichtte dit onlangs toe met een voorbeeld uit Nederland. De wooncrisis die daar heerst wordt door de politiek in de schoenen van asielzoekers geschoven, terwijl het heel duidelijk niets met hen te maken heeft en alles met het wanbeleid van opeenvolgende kabinetten. Dit feit neemt echter niet weg dat veel mensen onder de wooncrisis lijden. En terwijl extreemrechts dat gevoel meesterlijk exploiteert, wordt links in de verdediging gedwongen: ‘maar het is niet zo!’

Dat is geen positie van waaruit je verandering teweeg kunt brengen. Meer nog, het drijft mensen juist nog meer in de richting van extreemrechts omdat ze zich door die feiten niet gezien voelen.

Het is een beetje als met complotdenken, waar VB-kiezers veel ontvankelijker voor zijn dan andere kiezers (volgens het iVox onderzoek). Eens iemand ‘om’ is kan je ze niet meer overtuigen met feiten, zegt propaganda-expert Peter Pomerantsev. Volgens hem is de ‘de opdracht dus niet om de strijd met feiten te winnen, maar om hen emotioneel terug te winnen.’

Als je vragen stelt in plaats van te preken, krijg je inzicht ‘in de emotionele logica die tot dat punt heeft geleid. (…) Wanneer ben je de mainstream media gaan wantrouwen? Wat gebeurde er toen in je leven? Dan beginnen mensen altijd een zeer persoonlijk verhaal te vertellen. En bijna altijd kom je dan uit bij een traumatische gebeurtenis, op persoonlijk vlak of een groter sociaal trauma’.

Blijven praten, maar dus vanuit nieuwsgierigheid in plaats van oordeel. De kans is groot dat je mensen niet meer kunt overtuigen eens ze hun heil zijn gaan zoeken in extreemrechts, maar misschien kun je wel een kritisch zaadje planten.

'Het fascisme is helemaal niet onvermijdelijk'

Ook al bengelt het zwaard van Damocles nu boven onze hoofden, toch is het fascisme volgens Varoufakis ‘helemaal niet onvermijdelijk’. Hij verwijst naar de Engelse film The Old Oak: ‘een actuele gids om te voorkomen dat slachtoffers zich tegen elkaar keren’. In de film richten een Syrische vluchteling en een caféhouder een kantine op onder het motto ‘samen eten, samen blijven’ en bezweren zo de confrontatie tussen ‘de nieuwkomers en de beklagenswaardige locals, die door de ontmanteling van de industrie en bezuinigingen vatbaar zijn geworden voor het fascistische virus.’

Er is hoop. Er is altijd hoop. Zoals James Baldwin schreef: ‘One discovers the light in darkness, that is what darkness is for.’ Ook al is het verdomd moeilijk om de moed erin te houden. Wanneer de geschiedenis zich dreigt te herhalen, wanneer de wereldorde waarmee wij zijn opgegroeid aan zo’n tempo afbrokkelt. Vorig jaar schreef ik, kort na het begin van de oorlog in Gaza, op mijn Instagrampagina dat:

‘Mijn eigen leven lijkt een toneelspel bijna (…) wanneer ik het vergelijk met het leven in Gaza. Ik kan me niet inbeelden hoe het moet zijn (…) om je plots aan de schaduwzijde te bevinden.’

En nu, iets meer dan een jaar later, vraag ik me af wat nu juist het theater is in deze metafoor, nu we allemaal gewoon voortdoen met ons leven als in een soort van The Truman Show, terwijl de decorstukken een voor een naar beneden storten. ‘It’s just a flesh wound.’ It’s just. It’s …

Maar net als toen wil ik nu afsluiten met dit: ons kleine leven ‘is geen parade, het is niet hol. Het is een thuis, tussen muren, tussen mensen. Ten overstaan van gruwel is dat misschien wel ons enige houvast, dat we het leven kunnen vieren, moeten vieren. Terwijl we ervoor blijven strijden dat dit een basisrecht is, geen privilege.’

Ik maak me grote zorgen, en tegelijk gaat het leven gewoon door. Stoeien we met de kinderen of genieten we van een mooie zonsopgang, een goeie koffie. Ik houd mijn ogen open, maar ik leef niet in het verleden, en ik leef niet in de toekomst. Léven doe ik in het nu. En dat kan niet in angst.

Tot slot een quote van Alice Walker: ‘True success is about being happy and is about, you know, doing what you have to do to survive, but you have your good times, you have your music, you have your dances. And this is it, you know, this is what is of value to a human life.’

This is it. Dat leven, daar grijp ik me aan vast.